Aleksander Ameisen


źródło: archiwum
Mirosława Gnieciaka (1932)

 

Aleksander Ameisen

  • ur. 1 stycznia 1891 w Krakowie
  • zm. 26 grudnia 1961 w Krakowie
  • szachista, działacz i publicysta szachowy
 Szachowa biografia

Aleksander Ameisen, który był niewątpliwie jedną z najbardziej interesujących postaci wśród szachistów z podwawelskiego grodu, urodził się w Krakowie, 1 stycznia 1891 r. Po ukończeniu miejscowego gimnazjum, w 1909 r. rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Dyplom doktora nauk medycznych uzyskał tuż po odzyskaniu niepodległości, w roku 1918.

Rozpoczął wówczas praktykę lekarską, którą kontynuował do końca swych możliwości życiowych. W latach II Rzeczypospolitej pracował w Ubezpieczalni Społecznej, a także prowadził prywatną praktykę lekarską – jako lekarz dermatolog – w gabinecie mieszczącym się  przy ul. Długiej 8. „Ilustrowany Kurier Codzienny” donosił w roku 1923 , iż „dr Ameisen ordynuje w chorobach skórnych i wenerycznych codziennie od godziny 11.00 do 13.00”.

Drugą pasją życia dr Ameisena były szachy. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec. Już jako kilkunastoletni chłopiec z powodzeniem grywał w turniejach szkolnych, systematycznie zdobywając pierwsze nagrody. Po zdaniu matury stał się stałym bywalcem w lokalu Krakowskiego Klubu Szachistów, założonego w roku 1893. W owym czasie przychodzili do tego klubu, m. in. Adolf Hauke-Bosak, dr Józef Bannet, Oskar Świda, dr Bolesław Mikiewicz, Karol Irzykowski, dr Emil Gross, Ignacy Popiel i Adam Żuk-Skarszewski. Podpatrując starszych mistrzów, zdobywał coraz większe doświadczenie. Potem przyszły pierwsze, zrazu jeszcze niepoprawne partie, ale i nieoczekiwane rozstrzygnięcia. Pierwszym rywalem dr Meisena był mistrz KKSz z roku 1907 – dr Bolesław Mikiewicz. Po kilku wyrównanych partiach dr Amneisen zaczął regularnie wygrywać. W rewanżu, jak wspomina sam dr Ameisen: „Dr Mikiewicz zaczął mnie unikać, gdyż nikt nie lubi być bitym.” W latach 1911–1918 dr Ameisen z dobrym skutkiem potykał się również z prof. Henrykiem Zioło, Adolfem Hauke-Bosakiem i szachistami młodszej generacji: Mieczysławem Gałuszką i Tadeuszem Kończyńskim.

Krakowski Klub Szachistów już przed I wojną światową gościł w swoim lokalu wielu wybitnych mistrzów światowego formatu. W 1910 r. byli to Oldrich Duras i Karl Schlechter, rok później – Oskar Chajes, zaś w roku 1914 – znany mistrz warszawski, Aleksander Flamberg. W związku z tym dr Ameisen miał okazję potykać się z nie byle jakimi przeciwnikami i już wówczas był dla nich równorzędnym rywalem.

Na arenie turniejowej pojawił się po raz pierwszy w 1911 r., a były to oczywiście mistrzostwa Krakowskiego Klubu Szachistów. Jednakże dwudziestoletniego studenta medycyny zjadła debiutancka trema. „W mojej pierwszej partii turniejowej – wspominał później dr Ameisen – na skutek zdenerwowania podstawiłem Edwardowi Leszczyńskiemu, szwagrowi Boya-Żeleńskiego. Był to kiepski szachista, ale bardzo uroczy człowiek, który w tym momencie zaproponował mi cofnięcie ruchu, jednakże zgodnie z przepisami gry sędzia turnieju nie wyraził zgody i miał oczywiście rację. Tacy oto przeciwnicy turniejowi zdarzali się w ówczesnych turniejach”. W turnieju tym młody Ameisen niewiele zdziałał i przepadł w eliminacjach. Dwa lata później, gdy nabrał już odpowiedniego doświadczenia, było już zupełnie inaczej. W finałowej stawce 11 uczestników zajął wysoką II lokatę, zdobywając 8 pkt z 10 partii. Wyprzedził go tylko Adolf Hauke-Bosak, a miejsce za nim zaś zajął niewiele młodszy rywal – Józef Dominik. O swoim przyjacielu i rywalu zza szachownicy wypowiadał się w późniejszych wspomnieniach w samych superlatywach: „Był to młody człowiek, bajecznie uzdolniony, fenomen. Który według mojego dzisiejszego przekonania był wówczas jednym z najsilniejszych szachistów polskich (…)”.

Przed wybuchem I wojny światowej wystąpił jeszcze w czwórmeczu z udziałem Aleksandra Flamberga, Józefa Dominika i Adolfa Hauke-Bosaka. W pierwszym kole tego czwórmeczu poniósł wówczas sromotną porażkę, gdyż przegrał wszystkie partie. Dziennikarz „Szachisty Polskiego” tak usprawiedliwiał młodego jeszcze gracza: „ofiarą padł Ameisen – mimo solidnej i poprawnej gry, z powodu, że będąc przed egzaminami nie grywał ostatnimi czasy i wyszedł z wprawy, a uległ zmęczeniu”. Wobec tego w drugim kole tego turnieju zastąpił go Karol Irzykowski.

Od roku 1918, przez 9 lat, Ameisen był członkiem Krakowskiego Klubu Szachistów. W 1922 r. został wytypowany przez władze klubu do planowanego pierwszego turnieju o mistrzostwo Polski. Niestety, turniej ten nie doszedł do skutku.

W pierwszych latach II Rzeczypospolitej najgroźniejszymi rywalami Ameisena byli: student Uniwersytetu Jagiellońskiego rodem z Białegostoku – Mieczysław Chwojnik, Edward Arłamowski, Mieczysław Gałuszka, Tadeusz Konczyński i inż. Juliusz Żukowski. Z tego właśnie grona wywodzili się kolejni mistrzowie Krakowa i Krakowskiego Klubu Szachistów. Po swój największy sukces Aleksander Ameisen sięgnął w roku 1925, gdy w Mistrzostwach Klubu triumfował z bliskim doskonałości rezultatem – 12.5 pkt z 13 partii. Na medalowych pozycjach w mistrzostwach Klubu był w roku 1918 – II i w roku 1924 – II. Do wybuchu II wojny światowej nie zagrał już w Mistrzostwach Krakowskiego Klubu Szachistów, gdyż w marcu 1927 r. w krakowskim środowisku szachowym doszło do wewnętrznych sporów i kilkunastu działaczy oraz szachistów opuściło szeregi KKSz i powołało do życia Towarzystwo Miłośników Gry Szachowej im. Józefa Dominika. Wśród secesjonistów był także dr Aleksander Ameisen. Przez jakiś czas pełnił funkcję Prezesa nowej organizacji. W barwach nowego klubu grał w mistrzostwach Krakowa, uczestniczył w cyklicznych meczach z Krakowskim Klubem Szachistów i był niemal etatowym reprezentantem Krakowa w meczach międzyokręgowych z Katowicami.. W ramach tych pojedynków potykał się m. in. z Tadeuszem Konczyńskim, Emilem Sojką i Edwardem Arłamowskim.

Dr Aleksander Ameisen dużo podróżował po kraju, jak i poza jego granicami. Owe peregrynacje stwarzały doskonałe okazje do rozgrywania pokazowych i towarzyskich partii ze znanymi mistrzami królewskiej gry. W pojedynkach tych uzyskał znakomite wyniki. W Wiedniu pokonał m.in. Heinricha Wolfa, Juliusa Perlisa i Karla Schlechtera, a w Marienbadzie – Gideona Stahlberga. Natomiast w kraju miał okazję spotkać się z Dawidem Przepiórką i Mojżeszem Łowickim. W symultanie z zegarami pokonał w Krakowie jesienią 1935 roku Andre Lilienthala, z którym wygrali też Edward Arłamowski, Lipshon i Scheier.

Po wybuchu II wojny światowej wraz z żoną Zofią – asystentką Zbiorów Graficznych i Kartograficznych Biblioteki Jagiellońskiej – opuścili Kraków i udali się najpierw do Łucka, a stamtąd do Kosowa Huculskiego, gdzie dr Ameisen objął stanowisko lekarza w szpitalu wenerologicznym dla uchodźców. Wojna niemiecko-rosyjska zaskoczyła ich w Kosowie. Osadzeni w więzieniu kosowskim razem z 2700 Żydami, ze względu na zawód dr Ameisena, uniknęli śmierci. Jednakże kolejne aresztowania wymusiły na nich decyzję o ucieczce do Rumunii poprzez Bukowinę i Czerniowce. Po przybyciu do Bukaresztu znaleźli schronienie w żeńskim klasztorze, w którym – korzystając z paszportu poselstwa szwajcarskiego – mieszkali aż do roku 1945. Jak sam wspominał dr Ameisen: „Żyłem oczywiście z medycyny, ale osłodą owych dni, jedyną przyjemnością były dla mnie szachy”. Po zajęciu Bukaresztu przez Armię Czerwoną mistrzowie rumuńscy zorganizowali turniej szachowy. W silnej stawce dr Ameisen podzielił z Herlandem pierwszą i drugą nagrodę.

Państwo Ameisenowie nie skorzystali z możliwości przeniesienia się na stałe do Palestyny lub Stanów Zjednoczonych i w październiku 1945 r. powrócili do ukochanego Krakowa, niezwłocznie przystępując do pracy zawodowej. Dr Aleksander Ameisen jako lekarz dermatolog w powojennych czasach miał ręce pełne roboty. W wolnych chwilach znajdował oczywiście miejsce i porę na ulubioną partyjkę szachów.

W mistrzostwach Krakowa w 1946 e. był dopiero czwarty (11 pkt z 15 partii). Rok później pokazał się już ze znacznie lepszej strony. W turnieju Krakowskiego Klubu Szachistów wyprzedził go jedynie mistrz Polski Bogdan Śliwa (I – Bogdan Śliwa 7 pkt z 8 partii, II – dr Aleksander Ameisen – 6 pkt). W rozegranych w następnym roku mistrzostwach Krakowa zdeklasował wręcz rywali: 1. dr A. Ameisen – 10 pkt z 12 partii, 2. B. Śliwa – 9.5 pkt, 3.  A. Tarnowski – 7.5 pkt.

W latach 1946–1947 prowadził do boju reprezentację  Krakowa w meczach z Katowicami i Warszawą. W pierwszym z pojedynków nie rozstrzygnął partii z Emilem Sojką, w drugim uległ Kazimierzowi Platerowi. Uczestniczył również w symultanie znanego arcymistrza Wasilija Smysłowa. Niestety, w tej potyczce uległ renomowanemu rywalowi – przyszłemu mistrzowi świata.

Poważna choroba, jaką przebył na początku lat pięćdziesiątych, wyłączyła go z aktywnej działalności – zarówno z pracy zawodowej, jak i w życiu szachowym Krakowa. Zajął się wówczas publicystyką szachową. W miesięczniku „Szachy” pisywał stałe, niezwykle interesujące felietony, opatrując je podpisem „Stary Sceptyk”.

Profesor Andrzej Kwilecki, szachista Krakowskiego Klubu Szachistów oraz Poznańskiego Klubu Szachistów, który osobiście dobrze znał dr Aleksandra Ameisena, po latach wspominał: ”Pamiętam go jako człowieka kulturalnego, dobrze wychowanego, szanowanego. To był ktoś z pozycją społeczną i zawodową oraz legendą przedwojennego mistrza.” Jak głosiła legenda, na każdą okoliczność miał zawsze swój komentarz. Otóż po przegranej partii z outsiderem mistrzostw Krakowa w roku 1947 nie bez racji stwierdził: „W każdym turnieju mistrz ma swój słabszy dzień a zawodnik ostatni w tabeli swój dobry dzień. Sensacja zdarza się wówczas, gdy takie różne dni przypadną na jedną rundę, a los zetknie tych dwóch szachistów akurat ze sobą”.

Aleksander Ameisen zmarł w Krakowie 26 grudnia 1961 roku.

Pozostała po nim pamięć wybitnego lekarza dermatologa, oddanego swemu zawodowi czynnie społecznie – a także działacza sportowego, który w uznaniu swych zasług dostąpił zaszczytu mianowania Prezesem honorowym TS „Wisła” Kraków.

W jego bogatej biografii szachowej zastanawia jeden znamienny fakt – nigdy mianowicie, chociaż zaliczany był do czołowych graczy Krakowa, nie wystąpił w mistrzostwach Polski, ani w latach II Rzeczypospolitej, ani po II wojnie światowej.

(W opracowaniu biogramu korzystałem z artykułu pt. „Doktor – szachista” zamieszczonym w: Tadeusz Wolsza „Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy… Słownik biograficzny szachistów polskich” tom 2)

Mirosław P. Gnieciak

 Wyniki sportowe
1911 Kraków turniej KKSz odpadł w eliminacjach
1913 Kraków turniej KKSz II 8/10
1914 Kraków turniej „4” zmieniony po I kole (0/3)
1914 Kraków mistrzostwa miasta II 8/10
1918 Kraków turniej KKSz II ?
1920 Kraków mistrzostwa miasta II ?
1924 Kraków turniej KKSz II 8½/10
1925 Kraków turniej KKSz I 12½/13
1925 Kraków mistrzostwa miasta II 7/11
1931 Kraków mistrzostwa miasta I ?
1934 Kraków mistrzostwa miasta I-II 11½/15
1945 Bukareszt turniej międzynarodowy I-II ?
1946 Kraków mistrzostwa miasta IV 11/15
1947 Kraków turniej KKSz II 6/9
1947 Kraków mistrzostwa miasta I 10/12